Deze blogserie van 20 over de grote omslag wordt u aangeboden door Jean-Paul Close, grondlegger van Sustainocratie en oprichter van o.a. de Stad van Morgen. De serie brengt de complexe transitie in beeld waar de mensheid in verwikkeld is geraakt en ons de komende decennia ingrijpend bezig zal houden.

Blog 14: Ethiek

Wikipedia: Ethiek (Grieks: èthos, gewoonte of zedelijke handeling) of moraalwetenschap is een tak van de filosofie die zich bezighoudt met de kritische bezinning over het juiste handelen.

Vandaag stond in de krant een artikel over de verkiezingsstrijd in de Amerikaanse staat Maine onder de kop “banen zijn toch belangrijker dan het milieu?”. De transitie die de staat meemaakt gaat over het historische belang van de fabrieken ten opzichten van het moderne belang van de leefbaarheid. De hele discussie geeft een maatschappelijke ontwikkeling weer die valt onder het hoofdstuk “ethiek” ofwel de evolutie van de morele opvattingen over de mens, natuur en samenleven.

Gisteren kwam mij de “luchtzuiverende woontoren” uit China onder ogen, een vergelijkbaar begrip als de luchtzuiverende intensieve veehouderij in Brabant of het feit dat men in een auto schonere lucht ademt door luchtfilters dan buiten de auto in de benzinedampen van hetzelfde voertuig.

200 jaar geleden trok niemand zich wat aan van het milieu. De wereld was zo groot dat de natuur de vernietigende kracht van een miljard mensen nog wist te verdoezelen. De mens was vooral bezig met zichzelf, de onderdrukking en de onderlinge conflicten. Het begrip “mensenrechten” bestond nog niet waarbij het uitbaten van mensen weelderig tierde door de kastenverhoudingen die waren ontstaan. De verstedelijking en industrialisering zorgde voor zoveel vervuiling dat  het arbeidersbestand stierf aan allerlei ziektes. Er is zelfs een tijd geweest dat de gemiddelde leeftijd daalde tot 30 jaar! Net als nu in gettos van grote steden. Dat was aanleiding in Nederland om de eerste grondwet op te stellen waarin ook rekening werd gehouden met de consequenties van handelen op de mens en de noodzaak om met elkaar zaken af te stemmen die uit gingen van een zeker harmonie tussen menselijke en economische belangen door o.a. hygiene en vervuiling te reguleren. Deze grondwet was vooral gericht op het in leven houden van volwassen arbeiders, niet nog vanuit een moreel standpunt.

Nog steeds treffen we gebieden aan waar de mens volledig ondergeschikt is aan het nietsontziende wanbeleid van de macht. De vuilste steden bevinden zich in het verre en midden oosten onder de rook van ongereguleerde industriële processen. Het is niet moeilijk in te zien dat deze zelfde gebieden een politiek klimaat hebben van geldgedreven onderdrukking en gebrek aan respect voor het leven, laat staan voor de mens. Het debat over ethiek gaat dus ver terug en lijkt, met de huidige situatie van klimaatverandering, opwarming van de Aarde, energietransitie, armoede en catastrofes te leiden tot een wereldwijde transitie. Daarin zien we 3 fasen die we al in historische context kunnen plaatsen:

Fase 1:  Totale apathie, ontkenning of gebrek aan onbewustzijn. Dit zijn de gebieden waarin milieu en mens ondergeschikt zijn aan machtsbelangen en er geen enkel beleid gericht is op balans of leefbaarheid.

Fase 2: Reactieve benadering
De evolutionaire stap die onder andere Nederland 200 jaar geleden maakte door volksgezondheid en leefbaarheid op te nemen in de grondwet is een voorbeeld van de ontwikkeling die gaande is. De reactieve benadering is bewust van vervuiling en consequenties maar tracht deze op te lossen middels maatregelen. Zo zien we dat onze onbalans met de natuur heeft geleid tot een enorme toename aan kankergevallen. De reactieve benadering heeft geleid tot een explosieve groei van de farmaceutische industrie die medicijnen ontwikkelde om kanker te bestrijden. Binnen deze categorie valt ook het luchtzuiverende bouwwerk van China of het beleid rond uitstoot van intensieve veehouderij. Er wordt niet nagedacht over de oorzaak maar het oplossen van de consequenties. Zo is een duale economie ontstaan die enerzijds de consumptiepatronen stimuleert en anderzijds oplossingen introduceert rond de consequenties van consumptir.

De reactieve aanpak schuift verantwoordelijkheden voor zich uit en de consequenties stapelen zich uiteindelijk op zodat er een situatie van crisis ontstaat. Deze uit zich niet alleen in economische onbalans maar vooral ook in menselijk leed. Overgewicht, diabetes, gedragsstoornissen, enz zijn allemaal consequenties van een combinatie van reactief maatschappelijk bewustzijn en een levenstijl die hebzucht verward met welzijn.

Fase 3: proactieve verantwoordelijkheid
In deze fase geraakt men wanneer beseft wordt dat reageren op consequenties de problemen niet weg neemt maar opstapelt tot een exponentieel probleem. Dan zien we dat ineens het besef omslaat en we geen pleisters meer maken voor de wonden maar de oorzaak opzoeken en tot de slotsom komen dat de basiswaarden voor de mens uiteindelijk de kern vormen van een stabiele maatschappelijke organisatie. Leefbaarheid in relatie tot gezondheid zorgt voor productiviteit, sociale cohesie en maatschappelijke balans. Arbeid wordt in relatie gebracht tot wederkerigheid op gebied van welzijn in plaats van industriële activiteiten en geld. Het debat over “banen versus milieu” in Maine is dan irrelevant als we de zaak omdraaien en ons afvragen “wat moeten we doen voor ons welzijn in Maine?” De maatschappij ziet zichzelf, de leefbaarheid en het welzijn als een co-creatie in plaats van een remedie.

Waar staan we in de evolutie?
We zien dat het bewustzijn de route van de globalisering van industrialisering volgt. In de meeste landen, zoals India en China of Brazilië, waar de industriële processen terecht zijn gekomen, werd allereerst de fase van ontkenning of apathie gehanteerd. De industrie, handel en macht was belangrijker dan de mens. Veel westerse landen waren al geruime tijd in fase 2 aangeland, de reactieve manier om economische ontwikkelingen te stimuleren en via verzekeringen, belastingen en regulering de consequenties aan te pakken. Deze reactieve fase bereikt nu ook de landen als China en Brazilië, en ook de steden die de consequenties van de vervuiling meer voelen dan het platteland. Voor de westerse landen betekende dit een economisch tijdperk rond kennis ontwikkeling en export van regels, maatregelen en consequentie gedreven technologieën. Terwijl de primaire consumptie economie een boost doormaakte in de globalisering naar het Verre Oosten werd de secondaire economie van zorg en belastingen de drijfveer van de landen waar de industrieën waren verdwenen en de consumptie als economische maatstaf was geïntroduceerd. In Nederland betekende dit een maatschappij die in toenemende mate afhankelijke werd van belastingdruk om kosten te dekken. Tussen 2001 en 2014 is die druk nagenoeg verdrievoudigd (90 Miljard naar 280 miljard Euro). Dit vooruitschuiven van de problemen, samen met de grote gevolgen die zich wereldwijd opstapelen door de combinatie van apathie en consequentie gedreven beleid zou een belastingdruk in 2025 opleveren van 560 Miljard Euro). De kosten-tsunami die ik in bovenstaande tekening heb weergegeven staat voor onze neus.

Maar daar gaat het niet om. Waar het om gaat is dat we gaan beseffen dat de enorme problematiek niet op te lossen is met geld. Zelfs de speculatieve vastgoedbubbel die de kosten moest dekken van de vergrijzing blijkt de onbalans alleen maar te vergroten doordat de ethiek rond de mens is verdwenen en de maatschappij verwikkeld is geraakt in een piramidesysteem van schuldeisers in plaats van waardecreatie. De chaos dwingt tot bewustwording waardoor de derde evolutionaire fase zich aandient.

Sustainocratie

Fase 3 is in ontwikkeling met precedenten zoals AiREAS, een multidisciplinaire samenwerkingsvorm die de gezondheid van de mens centraal stelt en niet het dweilen van vuil met de open kraan. De aanpak in AiREAS vertegenwoordigt een omgekeerde wereld waardoor er zoveel innovatieve krachten ontstaan in de gemeenschappen dat er voor de komende decennia voldoende arbeid is voor iedereen om de vernieuwing en opschoning vorm te geven. De kaders van  de proactieve benadering van Sustainocratie tonen aan dat de reactieve benadering een gigantische transitie door moet maken. De consumptie en consequentie economie transformeert naar de holistische economie van waardecreatie en duurzame menselijke vooruitgang. Dat gaat gepaard met een geheel nieuw waardesysteem, nieuwe onderlinge verhoudingen tussen kernfiguren van de maatschappij en de herdefinitie van het rechtssysteem, de grondwet en de nieuwetijdse ethische onderbouwing van onze samenleving.

Nu nog zijn het kleine parels van cocreatie die vanuit AiREAS en FRE2SH hun experimentele weg vinden in het opzetten van de nieuwe evolutionaire werkelijkheid. We leven nog in de maatschappelijke context van fase 2 maar de transitie naar fase 3 is gaande. Als deze fase eenmaal integraal wordt gedragen in Nederland en Europa dan verschuift het spanningsveld van de gehele wereld. Gaandeweg zullen ook de andere gebieden overstappen op fase 2 en ten slotte fase 3. De transitie van fase 1 naar 2 is nog volop gaande, ook in Europese steden en regios. In 2012 zat ik nog bij een schouderophalende directie milieu van de stad Madrid en nu, 2 jaar later heeft de burgerbevolking de autovrije stad geëist en bestuurlijk support afgedwongen. Het gaat ineens snel. De blokkades van weleer heffen zich op en de ethische discussie krijgt diepgang dat het loslaat proces van fase 2 naar 3 vorm geeft. Daarin lopen organisaties als AiREAS voorop en tonen aan voor de rest van de wereld dat “het ook anders kan”. Het is een logische stap in de evolutie van de mens en zal een stapsgewijs proces doormaken dat wellicht in een enkele tientallen jaren is beslecht.

Het is ook niet meer dan normaal dat in o.a. de Nederland de basis wordt gelegd voor deze omschakeling. Als we dat met meer gedrevenheid doen dan hebben we een boeiende taak om de golfbeweging van verandering die ontstaat in de wereld te begeleiden met onze eigen innovatieve krachten. Dit heb ik de Transformatie Economie genoemd, een economie die Nederland zich eigen kan maken door Sustainocratie te ontheffen van experiment en te integreren met het landbeleid.

 

Jean-Paul Close